იაკობ გოგებაშვილი (1840-1912)

[მდა]

იაკობ გოგებაშვილი (1840-1912)

 

http://i068.radikal.ru/0812/a4/4cd3d7342d29.jpg

 

შიდა ქართლი, სოფელი ვარიანია "დედა ენის" ავტორის სამშობლო. იაკობი დიაკვნის შვილი იყო. სიღარიბეში დაბადებულმა და აღზრდილმა ისეთი მონდომება გამოიჩინა, რომ უმაღლეს განათლებასაც ეზიარა. გორისა და თბილისის სასულიერო სასწავლებლების დამთავრების შემდეგ, თბილისის სასულიერო სემინარიასა და კიევის სასულიერო აკადემიაში სწავლობდა. ლექციებს ისმენდა უნივერსიტეტში საბუნებისმეტყველო საგნებში. ცივმა ჰავამ აწყინა, ფილტვების ანთებით ორჯერ იავადმყოფა, სიკვდილს ძლივს გადაურჩა. იაკობი იძულებული გახდა მესამე კურსი მიეტოვებინა, 1863 წელს სამშობლოში დაბრუნებულიყო და სამსახური დაეწყო. თბილისის სასულიერო სასწავლებელში ჯერ მასწავლებლად, შემდეგ ინსპექტორად მუშაობდა. იმ დროს მოსწავლეთა წკეპლით ცემა, მუხლებზე დაყენება ჩვეულებრივი ამბავი იყო. ახალმა ინსპექტორმა პირველად სწორედ ამ ტანჯვის გაუქმება დაისახა მიზნად, მექანიკურ დაზეპირებას შეეწინააღმდეგა და საგნის აზრიანი შესწავლა დანერგა. ცდილობდა, სემინარიელებში ეროვნული გრძნობა გაეღვიძებინა. სემინარიის გამგეობას სწავლის პროცესის მთლიანად გარდაქმნის პროექტიც წარუდგინა. ამის პასუხად იაკობი "საზოგადოებრივი სამსახურისთვის არაკეთილსაიმედო პირად" გამოაცხადეს და 1874 წელს სასწავლებლიდან ისე გააძევეს, თავის მართლების საშუალებაც არ მისცეს. სასოწარკვეთილი თვითმკვლელობიდან ბედნიერმა შემთხვევამ გადაარჩინა. მძიმე ავადმყოფი, სახელმწიფო ბინიდან გამოგდებული მეგობარს შეეფარა. მაშინ დაწვა ყველა ოფიციალური საბუთი, სემინარიის ატესტატი, აკადემიაში სწავლის მოწმობა და ფიცი დადო: "ამიერიდან მთელი ჩემი სიცოცხლე, ძალა და ღონე ჩემს ქვეყანას უნდა მოვახმარო".

 

მართლაც, სახელმწიფო სამსახურში აღარ შესულა, ქართული სახელმძღვანელოებისა და სახალხო წიგნების შედგენასა და გავრცელებას შეუდგა. უსამსახურომ, უბინაომ, უფულომ მრავალი განსაცდელი გამოარა, მაგრამ მიზნისათვის არ უღალატია.

იმ დროს სკოლებში ქართული ენის ხსენებაც კი აკრძალული იყო, არისტოკრატიას ქართულად ხმის ამოღება ერცხვინებოდა, ინტელიგენცია რუსულად აზროვნებდა, ქართული ენის შესასწავლად ორგვერდიანი ნაბეჭდი ანბანი არსებობდა, ისტორიასა და გეოგრაფიას ვინღა ჩიოდა. ასეთი განწირულების ჟამს გამოვიდა ასპარეზზე იაკობი. ჯერ კიდევ 1865 წელს შეადგინა "ქართული ანბანი და პირველი საკითხავი წიგნი მოსწავლეთათვის", შემდეგ "ბუნების კარი". დიდმა პედაგოგმა მშობლიური ენის სამყაროში შესაღწევ ჯადოსნურ გასაღებს "აი იას" მაშინვე მიაგნო, წიგნს კი უძვირფასესი სახელი "დედა ენა" 1876 წელს დაარქვა. "დედა ენა" გოგებაშვილის სიცოცხლეში 33-ჯერ გამოიცა, გარდაცვალების შემდეგ 25-ჯერ. "თუმცა ამ წიგნის შედგენაზედ ერთგულად და კაი ხანი ვიშრომეთ, მაგრამ ყოველგვარი სიხარულით მაინც ვერ შევამკეთ და ნაკლოვებანი ვერ ავიცილეთ" - წუხდა ავტორი.

"დედა ენას" "ვეფხისტყაოსნის" ბადალი უწოდეს, რადგან ხალხისათვის ყველაზე საყვარელი და პოპულარული წიგნი გახდა. "დედა ენის" არსებობა ერის არსებობას ნიშნავს, ენის სიცოცხლე - ერის სიცოცხლეს.

 

გოგებაშვილის წიგნები ათი ათასობით ვრცელდებოდა. ყოველწლიურად 20-25 ათასი "დედა ენა" და 5-6 ათასი "ბუნების კარი" იყიდებოდა. ამ წიგნებმა დაუდო საფუძველი განათლების ფართოდ გავრცელებას. იაკობი ქონებრივადაც გაძლიერდა და ღარიბ მოსწავლეებს, საზოგადო მოღვაწეებს, მწერლებს ეხმარებოდა. უცხოეთში ფულს უგზავნიდა ქართველ სტუდენტებს, ციმბირში საზოგადოებრივ-პოლიტიკურ მოღვაწეებს.

 

გოგებაშვილმა კარგად იცოდა, რომ მხოლოდ წიგნით ვერ შეძლებდა ერის განათლებას. დაუღალავად იბრძოდა სახალხო სკოლების შექმნისათვის. განსაკუთრებით დიდი ღვაწლი დასდო ქართველთა შორის წერა-კითხვის გამავრცელებელი საზოგადოების დაარსებასა და საქმიანობას. არ ყოფილა არც ერთი ეროვნული საქმე, რომ იაკობს სიტყვით თუ ფულით აქტიური მონაწილეობა არ მიეღო. ეს იყო ზეპირსიტვიერების შეგროვება, საბავშვო ჟურნალების გამოცემა, ხალხური სიმღერების ნოტებზე გადატანა, სასოფლო-სამეურნეო სკოლის დაარსება.

 

გოგებაშვილს კალამიც კარგად უჭრიდა. ვისაც ქართული ენის, ქართული მწიგნობრობის ღალატს შეატყობდა, მეხივით დაატყდებოდა თავზე. საოცარი გაშმაგებით ებრძოდა იანოვსკის, ქართველთა დაუძინებელ მტერს, აშორდიებსა და მისთანებს, რუსების ჩაგონებით სამეგრელოდან ქართული ენის გამოდევნა რომ მოინდომეს. თვითონ ხომ პასუხს გასცემდა, ილიასაც მიეჭრებოდა ხოლმე: "გაგვიძეხ, ბერო მინდიავ, კარს საფრთხე მოგვდგომიაო!" რუსული ბიუროკრატიისა და იმპერიალიზმის წინააღმდეგ შეუპოვარ მებრძოლებს ილიას, აკაკისა თუ გოგებაშვილს სიტყვა არ დასცდენიათ რუსული კულტურისა და ენის სწავლების საწინააღმდეგოდ. პირიქით, იაკობმა 1887 წელს შეადგინა "რუსკოე სლოვო", რომელიც დიდხანს ემსახურებოდა ქართველ ახალგაზრდებს.

 

უპირველეს პედაგოგს გაფაქიზებული ჰქონდა ყურადღება. ხალხური ლექსიც კი გადააკეთა, რადგან იქ სახარება იყო ნახსენები და მოერიდა, მაჰმადიანი ქართველი ბავშვი არ დაეფრთხო.

 

ახალგაზრდობაში დაავადებული ხშირად ავადმყოფობდა, ამიტომ მუდამ თბილად იყო ჩაცმული, მძიმე ჰაერს ერიდებოდა, სატამბაში არ შედიოდა, ასოთამწყობებს გარეთ გამოჰქონდათ ნიმუშები და იქ არჩევდნენ. ყოველი წიგნის კორექტურას ოთხჯერ კითხულობდა, ამონაბეჭდებს ასოთამწყობებს ურიგებდა და თითო ნაპოვნ შეცდომაზე პრემიად ორ შაურს აძლევდა. მანამდე არ ისვენებდა, ვიდრე ყველაფერს საგულდაგულოდ არ გაჩხრეკდა. ჭლექის შიშით ცოლიც არ უთხოვია, რომ შთამომავლობისთვის არ გადაედო ეს მძიმე სენი. თუმცა ჯანმრთელობა შერყეული ჰქონდა, თავაუღებლად მუშაობდა. გოლოვინის პროსპექტზე სეირნობა უყვარდა, ახლგაზრდებთან ლაპარაკი. ძირითადი თემა იყო რუსეთის ამა თუ იმ მოქმედების აღმაშფოთებელი ფაქტი, ჩაგვრა ქართული ენისა, მისი განდევნა სკოლებიდან, ეკლესიიდან, ოჯახებიდან.

 

1912 წელს ანდერძი დაწერა. მთელი ქონება ქართველთა შორის წერა-კითხვის გამავრცელებელ საზოგადოებას დაუტოვა. შავი დღისთვის გადანახული ფული გაანაწილა და ათ-ათი თუმანი გადასცა ქართველთა, სომეხთა და მაჰმადიანთა საზოგადოებებს, ვარიანის სახლი თანასოფლელებს უანდერძა, სადაც სკოლა გაიხსნა. 1 ივნისს გარდაიცვალა. დაკრძალეს დიდუბის ეკლესიასთან. წერა-კითხვის გამავრცელებელმა საზოგადოებამ ვერცხლის გვრგვინი მიართვა წარწერით: ხალხის მასწავლებელს - იაკობ გოგებაშვილს.

 

1940 აღინიშნა იაკობ გოგებაშვილის დაბადების 100 წლისთავი და მისი ნეშტი დიდუბიდან მთაწმინდის პანთონში გადაასვენეს. 1976 წელს "დედა ენასაც" გადაუხადეს იუბილე.

 

http://s45.radikal.ru/i110/0812/dc/82a48d1e5a8e.jpg