რე­ხას შე­სა­ხებ შე­საძ­ლოა ბევ­რს არც არა­ფე­რი გსმე­ნი­ათ. წალ­კის მუ­ნი­ცი­პა­ლი­ტე­ტის სო­ფე­ლი, რო­გორც წარ­სულ­ში, ახ­ლაც თვალს მო­ფა­რე­ბუ­ლია. ამ სოფ­ლი­დან უახ­ლო­ეს სოფ­ლამ­დე უკაც­რი­ე­ლი მან­ძი­ლი 15 კი­ლო­მეტრზეა გაშ­ლი­ლი და ბორ­ცვე­ბი­სა და მდე­ლო­ე­ბის გარ­და, არც არა­ფე­რი შეგ­ხვდე­ბათ. სხვა­თა შო­რის, 1795 წელს აღა-მაჰ­მად-ხა­ნის რბე­ვას (10000 ქარ­თვე­ლი წა­იყ­ვა­ნა ტყვედ) ეს ერ­თა­დერ­თი ქარ­თუ­ლი სო­ფე­ლი გა­და­ურ­ჩა. ასე იყო რუ­სულ იმ­პე­რი­ა­შიც: რო­დე­საც რუ­სეთ­მა თრი­ა­ლე­თის გა­უ­კაც­რი­ე­ლე­ბულ 48 სო­ფელ­ში ბერ­ძენ-სო­მე­ხე­ბი ჩა­მო­ა­სახ­ლა, მათ შო­რის ერ­თა­დერ­თი რეხა ინარ­ჩუ­ნებ­და ქარ­თუ­ლო­ბას. ამით ეს პა­ტა­რა სო­ფე­ლი ერ­თგვარ გლო­ბა­ლი­ზა­ცი­ის ცენ­ტრა­დაც იქცა: ვინ აღარ მო­დი­ო­და და ცხოვ­რობ­და აქ: ბერ­ძნე­ბი, სომ­ხე­ბი, თურ­ქე­ბი, რუ­სე­ბი, ქურ­თე­ბი და ა.შ., მაგ­რამ რე­ხას ქარ­თუ­ლი ძირი ნედ­ლი რჩე­ბო­და. პი­რი­ქით, ყვე­ლა­ფე­რი "გა­და­ხარ­შა" და გა­ა­ნე­იტ­რა­ლა, მათ შო­რის თურ­ქუ­ლი ენის ზე­ო­ბაც, რო­მე­ლიც თურ­ქე­თი­დან უკან მობ­რუ­ნე­ბულ სამ­ცხე-ჯა­ვა­ხე­თის ქარ­თვე­ლო­ბას მოჰ­ყვა. თურ­ქუ­ლად მო­სა­უბ­რე თა­ნა­სოფ­ლე­ლე­ბის ხსოვ­ნა დღემ­დე შე­მორ­ჩა გუ­ლი­კო სა­ბა­ძეს. ის ერ­თა­დერ­თია, ვინც რე­ხას მის­ტი­კურ ის­ტო­რი­ას სწავ­ლობს. გთა­ვა­ზობთ მას­თან ინ­ტერ­ვი­უს "კვი­რის პა­ლიტ­რის" არ­ქი­ვი­დან:

- ამ­ხე­ლა თურ­ქო­ბა­ში, მთე­ლი თრი­ა­ლე­თის დაც­ლის დროს, ერ­თა­დერ­თი სო­ფე­ლი რეხა არ და­ი­ცა­ლა, თა­ნაც იდენ­ტო­ბა შე­ი­ნა­ხა. შე­მო­სე­ვე­ბი­სას მო­სახ­ლე­ო­ბა­დაც­ლილ ნა­სოფ­ლა­რებ­სა და ხე­ვებს აფა­რებ­დნენ თავს, მერე კი უკან ბრუნ­დე­ბო­და. ამ სოფ­ლი­დან არი­ან ღვი­ნი­აშ­ვი­ლე­ბი, ვახ­ტან­გიშ­ვი­ლე­ბი, სა­ბა­ძე­ე­ბი, გო­გა­ლა­ძე­ე­ბი, ბა­კუ­რა­ძე­ე­ბი... 1830-იან წლებ­ში, რო­დე­საც რუ­სეთ­მა თურ­ქე­თი­დან სომ­ხე­ბი და ბერ­ძნე­ბი ჩა­მო­ა­სახ­ლა, მათ­თან ერ­თად სამ­ცხე­ში ქრის­ტი­ა­ნი, მაგ­რამ უკვე თურ­ქუ­ლე­ნო­ვა­ნი ქარ­თვე­ლო­ბაც დაბ­რუნ­და. ისი­ნი სო­ფელ რე­ხა­ში და­სახ­ლდნენ. მათ მარ­თლმა­დი­დებ­ლო­ბა სას­წა­უ­ლის ძა­ლით ჰქონ­დათ შერ­ჩე­ნი­ლი. სა­მა­გი­ე­როდ, ქარ­თუ­ლი აღარ ახ­სოვ­დათ. ამის გამო სო­ფელ­ში მე­ო­რე სა­სა­უბ­რო ენად თურ­ქუ­ლი იქცა. თით­ქოს ახ­ლაც ჩა­მეს­მის მათი უხუ­ცე­სე­ბის თურ­ქუ­ლი სა­უ­ბა­რი, რო­მელ­საც ძა­ლი­ან ღრმა და მწა­რე ფეს­ვე­ბი ჰქონ­და: სამ­ცხე-ჯა­ვა­ხე­თის ქარ­თვე­ლო­ბა ხომ ერ­დო­ი­ან-გვირ­გვი­ნი­ან სახ­ლებ­ში ცხოვ­რობ­და, ანუ ერ­დო­ზე ოჯა­ხის ხმა­უ­რი მშვე­ნივ­რად ის­მო­და. ამით სარ­გებ­ლობ­დნენ თურ­ქე­ბი, ღა­მით მი­ე­პა­რე­ბოდ­ნენ, ერ­დო­ზე გაწ­ვე­ბოდ­ნენ და ოჯა­ხის სა­უ­ბარს უგ­დებ­დნენ ყურს.

თუკი ამ დროს ვინ­მე ქარ­თუ­ლად და­ი­ლა­პა­რა­კებ­და, მთელ ოჯახს მა­შინ­ვე ამო­წყვეტ­დნენ. ჩემი წი­ნა­პა­რი სა­ბა­ძე­ე­ბის სო­ფე­ლი სწო­რედ ქრის­ტი­ა­ნო­ბის შე­ნახ­ვის­თვის ამო­ხო­ცეს თურ­ქებ­მა ერთ ღა­მე­ში. მათ­გან ჩემი წი­ნა­პა­რი სა­ბა­ძე­ე­ბი ბე­ბია ულუმ­პი­ას გა­და­ურ­ჩე­ნია, - არა­ვინ იცის, რო­გორ გა­მო­ა­პა­რა სამი შვი­ლიშ­ვი­ლი ღა­მით და ახალ­ცი­ხის სო­ფელ ხე­ოთ­ში შე­ა­ფა­რეს თავი. მერე კი, როცა მოძ­ლი­ერ­და, სო­ფელ­ში წმინ­და ბარ­ბა­რეს XVI სა­უ­კუ­ნის ეკ­ლე­სი­ას სამ­რეკ­ლო აუ­შე­ნა, წარ­წე­რით "ულუმ­პი­ამ აღა­შე­ნა". დე­და­ჩე­მი ხში­რად ახ­სე­ნებ­და დიდ ბე­ბია ულუმ­პი­ას. მა­შინ ეს სა­ხე­ლი სხვა ასო­ცი­ა­ცი­ას იწ­ვევ­და, ვფიქ­რობ­დი, ოლიმ­პია ხომ ბერ­ძნუ­ლი სა­ხე­ლია, ალ­ბათ, ულუმ­პი­აც ბერ­ძე­ნი იყო და მეც ბერ­ძნუ­ლი სის­ხლი მაქვს-მეთ­ქი. რო­დე­საც ხე­ო­თის ეკ­ლე­სი­ის წარ­წე­რა ვნა­ხე, მა­შინ უკვე ჩემი წი­ნაპ­რე­ბის ტრა­გე­დი­ის სიღ­რმეც მთე­ლი ძა­ლით შე­ვიგ­რძე­ნი. შე­საძ­ლოა ამი­ტო­მაც გა­დავ­წყვი­ტე ჩემი სოფ­ლის ის­ტო­რი­ის შეს­წავ­ლა. წლე­ბია ვიკ­ვლევ და რაც დრო გა­დის, უფრო და უფრო მიკ­ვირს, რამ­ხე­ლა ტკი­ვი­ლი გა­და­უ­ტა­ნია ამ ხალ­ხს. დრო რომ გა­ვი­და, იმ სამი ძმა სა­ბა­ძე­ე­ბის შთა­მო­მა­ვა­ლი სო­ფელ რე­ხა­ში ამო­სახ­ლდა, სა­დაც მეც და­ვი­ბა­დე. სა­ფიქ­რა­ლა­დაც კი ძნე­ლია, 48 სომ­ხურ და ბერ­ძნულ ოჯახს შო­რის ერ­თა­დერ­თმა შე­ი­ნარ­ჩუ­ნო ქარ­თვე­ლო­ბა. ძნე­ლია არ გა­ით­ქვი­ფო ამ­დენ ხალ­ხში: თქვენ წარ­მო­იდ­გი­ნეთ, არა მარ­ტო ბერ­ძნე­ბი და სომ­ხე­ბი, რუ­სე­თის იმ­პე­რი­ას თურ­ქე­თი­დან ქურ­თე­ბი და თურ­ქე­ბიც ჰყავ­და ჩა­მო­სახ­ლე­ბუ­ლი. მათი სოფ­ლე­ბი რე­ხის მიმ­დე­ბა­რედ იყო. ქურ­თებ­მა და თურ­ქებ­მა თრი­ა­ლეთ­ში ცხოვ­რე­ბა­ზე მხო­ლოდ იმი­ტომ თქვეს უარი, რად­გან რუ­სეთ­მა ისე­თი­ვე გა­და­სა­ხა­დე­ბი და­უ­წე­სა, რო­გორც სხვა ხალ­ხს. არ ვიცი, რა მო­ლა­პა­რა­კე­ბა იყო რუ­სე­თის იმ­პე­რი­ა­სა და მათ შო­რის, რა­ტომ არ უნდა ჰქო­ნო­დათ გა­და­სა­ხა­დე­ბი, მაგ­რამ ასე კი იყო. მათ­მა და­უ­ბეგ­რა­ო­ბამ დიდი უკ­მა­ყო­ფი­ლე­ბა გა­მო­იწ­ვია ბერ­ძენ­თა და სო­მეხ­თა სოფ­ლებ­ში.

რე­ხა­ში ქრის­ტემ­დე 3 ათა­სი წლის ციკ­ლო­პუ­რი ცი­ხე­ე­ბია ტო­ნი­ა­ნი ქვე­ბით მშრა­ლად ნა­შე­ნი. მეტ­საც გე­ტყვით, 2002 წელს აქ მკვლე­ვარ­მა ნი­კო­ლოზ ვა­ჩე­იშ­ვილ­მა ქვა­ზე ე.წ. რე­ხის ურჩხუ­ლის გა­მო­სა­ხუ­ლე­ბა აღ­მო­ა­ჩი­ნა და კვლე­ვაც გა­მო­აქ­ვეყ­ნა. "ურჩხუ­ლი" ნას­კას უდაბ­ნო­ში აღ­მო­ჩე­ნილ გა­მო­სა­ხუ­ლე­ბებს უახ­ლოვ­დე­ბა. ესე იგი, ამ მან­ძი­ლე­ბით და­შო­რე­ბულ ხალ­ხს ურ­თი­ერ­თო­ბა ჰქონ­და და, რო­მელ ეპო­ქა­ში - პე­რუს გა­მო­სა­ხუ­ლე­ბე­ბის ასა­კად ქრის­ტეს წელ­თაღ­რი­ცხვამ­დე 1800 წე­ლია ნა­ვა­რა­უ­დე­ბი. ვინ იცის, ამ ათას­წლე­უ­ლებ­ში აქ ხალ­ხმა რა გა­ი­ა­რა.

XIX სა­უ­კუ­ნის სა­ზო­გა­დო მოღ­ვა­წე ილია ალ­ხა­ზიშ­ვი­ლი რე­ხე­ლე­ბის მდგო­მა­რე­ო­ბას ისე აღ­წერს, ტი­რი­ლი მო­გინ­დე­ბა: "გა­ვი­ა­რეთ მდი­ნა­რე ქცია და ვი­პო­ვეთ აქ ერ­თა­დერ­თი ქარ­თუ­ლი სო­ფე­ლი რეხა, რო­მელ­შიც 160 კომ­ლი ქარ­თვე­ლო­ბა ასახ­ლია. გა­მე­ხარ­და, ვი­ფიქ­რე, სულ არა­რა­ო­ბას, წამ­ლად ხომ დარ­ჩე­ნი­ლა ქარ­თვე­ლო­ბა წალ­კა­ში, მაგ­რამ ისე თქვე­ნი მტე­რი და და­მა­წყე­ვა­რი და­ღონ­დეს, რო­გორც მე ამ რე­ხე­ლე­ბის ნახ­ვამ და­მა­ღო­ნა. აჰა, შენი ნაფ­ლე­თე­ბი მრა­ვალ­ტან­ჯუ­ლო სა­ქარ­თვე­ლო!

რე­ხე­ლებ­მა ქარ­თუ­ლი საყ­ველ­პუ­როდ ძლივ­სღა იცი­ან და ამა­თაც ღვიძ­ლი დე­და­ე­ნის, ქარ­თუ­ლის მა­გი­ერ დე­დი­ნაც­ვლად თათ­რუ­ლი ენა გახ­დო­მი­ათ. მღვდე­ლი ბერ­ძე­ნი ჰყავთ, რო­მე­ლიც ეკ­ლე­სი­ა­ში ბერ­ძნუ­ლად სწი­რავს. თუმ­ცა თვი­თო­ნაც არ ეს­მის, რასა სწი­რავს, რად­გან ბერ­ძნუ­ლი ლა­პა­რა­კი არ იცის, ეს მღვდე­ლი სა­ხა­რე­ბა­საც კი უთარ­გმნის თა­ვის მრევლს ბერ­ძნუ­ლი­დან თათ­რუ­ლად და ქა­და­გე­ბა­საც თათ­რულ ენა­ზე ამ­ბობს, რად­გან რე­ხე­ლებ­მა არც ერთი სი­ტყვა არ იცი­ან ბერ­ძნუ­ლი. მღვდელ­მაც ქარ­თუ­ლი არ იცის, ამი­ტომ აღ­სა­რე­ბა­საც თათ­რულ ენა­ზე ეუბ­ნე­ბი­ან".