ყველაფერი უნდა დავიწყოთ პრობლემის აღიარებით და უნდა ვთქვათ, რომ ჩიხში ვართ.

ილია ჭავჭავაძის არ იყოს (,,ჩვენისთანა ბედნიერი, განა, არის სადმე ერი?!“), შესაძლოა ჩემსავით ბევრს აინტერესებს, ჩვენს გარდა სადმე თუ არის კიდევ ისეთი ხალხი, ვინც ყველა დარგში ერთნაირად კარგად ,,ერკვევა“ და ყველა სფეროში პროფესიონალია იმდენად, რომ ხანძრის დროს გამოცდილ მეხანძრეებზე უკეთ იცის, როგორ ჩააქროს ცეცხლი სწრაფად; სპეცოპერაციის დროს ნებისმიერ მეთაურს მისცემს მითითებას, როგორ ჩაატაროს ოპერაცია უმტკივნეულოდ; ომის დროს ყველა გენერალზე უკეთ შეუძლია განსაზღვროს ბრძოლის სტრატეგია და ეპიდემიის დროს - იყოს ყველა ექიმზე მეტად ინფორმირებული და გათვითცნობირებული?!

რას მივაწეროთ ჩვენი ასეთი ,,უნიკალური“ უნარი, მართლა ყოვლისშემძლე და ყოვლისმცოდნეები ვართ თუ უბრალოდ, საკუთარ შესაძლებლობებზე გადაჭარბებული წარმოდგენა გვაქვს; რატომ გვიჭირს სხვისი ჭიშმარიტი უნარების აღიარება, როცა ჩვენ იმ სფეროში სათანადო კომპეტენცია არ გაგავაჩნია; რამე სენია ეს თუ ქცევის ნორმა?

ამ საკითხის გარკვევა ფსიქოლოგ ვერიკო გოჯიაშვილთან ერთად ვცადეთ.

- არ არსებობს შემთხვევა, სამაშველო ოპერაცია იქნება, სამხედრო თუ სამედიცინო, რიგითმა ადამიანებმა რამე პრეტენზია არ გამოვთქვათ და შენიშვნა არ მივცეთ სპეციალისტებს. უფრო მეტიც, მუდმივად ვცდილობთ, პროფესიონალებს რაღაც ვასწავლოთ და მივუთითოთ, იმ საქმეში, რაშიც, მათგან განსხვავებით, კომპეტენტურები არ ვართ. რა ფენომენია ეს, რა მოვლენასთან გვაქვს საქმე, უმეცრებასთან თუ ზედმეტ ცოდნასთან; როგორ უნდა ავხსნათ ეს ფაქტები?

- სოკრატეს გამონათქვამით, ,,მე ვიცი ის, რომ არაფერი არ ვიცი,“ თუ ვიხელმძღვანელებთ, შეგვიძლია დავასკვნათ, ვინც არაფერი იცის, ის უფრო თავდაჯერებულია და ჰგონია, რომ ყველაფერი იცის.

,,მე ყველაფერი სხვაზე უკეთ ვიცის“ სინდრომი შეიძლება რამდენიმე მიზეზით იყოს განპირობებული. უპირველესად ეს არის დანინგ-კრუგერის ეფექტი, რაც მეცნიერულადაც არის დასაბუთებული, შემდეგ მოდის ინფანტილიზმი. ინფანტილურია ადამიანი, რომელიც ფიქრობს, რომ მან ყველაფერი იცის, არაფერი ეშლება და ისტერიულად ცდილობს ამაში დაგვარწმუნოს. ყველაფრისმცოდნეობის წარმოჩენის მცდელობა გამოწვეულია, ასევე, დაბალი თვითშეფასების გადაფარვის სურვილით.

თუ ადამიანი ხვდება ისეთ საზოგადოებაში, სადაც მისი თვითშეფასება დაბლა ეცემა, რაც უფრო დაურწმუნებელია თავის თავში, მით უფრო ხმამაღლა გაჰყვირის. არც საწინააღმდეგო აზრის მოსმენა უნდა და არც არგუმენტების, რადგან იცის, რომ ოპონენტის მიერ მოყვანილი არგუმენტები მის მცდარობას დაამტკიცებს. ამიტომ მოწინააღმდეგეს ლაპარაკს არ აცლის და უფრო დაჟინებით ირწმუნება, რომ მხოლოდ მისი ნათქვამია სწორი და მართალი.

- რაში მდგომარეობს დანინგ-კრუგერის ეფექტი, რომელიც ახსენეთ, რაშია მისი არსი?

- დანინგ-კრუგერის ეფექტი გულისხმობს უცოდინარი ადამიანების მიდრეკილებას, გადაჭარბებულად შეაფასონ საკუთარი უნარები და მიანიჭონ მათ საშუალოზე ბევრად მაღალი დონე.

როგორც ჩანს, არა მარტო საქართველოში, მთელ მსოფლიოში, ბევრად ადრე დაინახეს ასეთი უცნაური რეალობა, როცა ვინც ნაკლები იცის, ის მეტად ცდილობს თავის წარმოჩენას, უფრო მეტს ,,გაჰყვირის,“ უფრო წინ მიიწევს და მეტს აღწევს ცხოვრებაში, ვიდრე ის, ვინც ცოდნითა და ინტელექტით ნამდვილად არის გამორჩეული. ამიტომ, ჯერ კიდევ მე-20 საუკუნის ბოლოს, 1999 წელს, ამ ორმა მკვლევარმა, დევიდ დანინგმა და ჯასტინ კრუგერმა, თავიანთ ნაშრომში მეცნიერულად აღწერეს და დაასაბუთეს ის, რასაც შემდგომში დანინგ-კრუგერის ეფექტი ეწოდა. აღნიშნული ნაშრომისათვის 2000 წელს მათ ნობელის პრემიაც მიენიჭათ.

ეს ადამიანები ზუსტად სოკრატეს მცნებას, ,,მე ის ვიცი, რომ არაფერი არ ვიცის“ მიჰყვნენ და კორნელის უნივერსიტეტის ფსიქოლოგიის ფაკულტეტის ტუდენტებში კვლევა ჩაატარეს. მკვლევარები შეისწავლიდნენ სტუდენტების უნარებსა და თვითშეფასებას ისეთ თემებთან დაკავშირებით, როგორებიცაა: ლოგიკური აზროვნების უნარი, გრამატიკული უნარები და იუმორი. ექსპერიმენტში მონაწილეებს სპეციალური ტესტების ამოხსნა, შემდეგ კი - საკუთარი შედეგების წინასწარი შეფასება სთხოვეს.

აღმოჩნდა, რომ იმ მონაწილეებმა, რომელთაც საკუთარ თავზე გადაჭარბებული წარმოდგენა ჰქონდათ, საშუალოზე დაბალი შედეგი აჩვენეს, ხოლო ვისაც თავის შესაძლებლობებში ეჭვი ეპარებოდა და შედეგებზეც ორჭოფობდნენ, მათ მაღალი შეფასება მიიღეს.

ამდენად, დანინგმა და კრუგერმა ამ ექსპერიმენტის შედეგად დაადგინეს, რომ რაც უფრო მეტი იცის კონკრეტული თემის გარშემო ადამიანმა, მით უკეთ აცნობიერებს იმას, თუ რა არ იცის. არსებული ცოდნა მას შესაძლებლობას აძლევს, განსაზღვროს, რა სჭირდება იმისთვის, რომ მეტი იცოდეს. ამავდროულად, მისი თავდაჯერებულობა იკლებს, რადგან შეფასებაში უფრო კრიტიკული ხდება და ცდილობს საკითხის სრულყოფილ გააზრებას. უცოდინარ ადამიანს ეს არ აწუხებს, მისი თვალსაზრისი და გადაწყვეტილება ყოველთვის მყარია, რადგან თავის შესაძლებლობებზე გადაჭარბებული წარმოდგენა აქვს.

ასეთი ადამიანები ადეკვატურად ვერ აფასებენ ვერც საკუთარ და ვერც სხვის კვალიფიკაციას. ამდენად, მათ არ აქვთ უნარი, გაიაზრონ საკუთარი უმეცრება და ვერ არიან თვითკრიტიკულები. თუმცა, ეს კრიტიკა, რომელიც არაცნობიერად მათ სადღაც სიღრმეში მაინც აქვთ, გარეთ გამოიტყორცნება და მიემართება სხვისკენ. მათ, ასევე, არ აქვთ მოთხოვნილება, რომ შეიძინონ კომპეტენცია, შეიძინონ საყრდენი ცოდნა და ილაპარაკონ დასაბუთებულად.

რაც შეეხება ინფანტილიზმს, მისი პირდაპირი ნიშანია ისტერიულობა, როცა ზრდასრული ადამიანი პატარა ბავშვივით გაჯიუტდება და არც საწინააღმდეგო აზრის მოსმენა უნდა, არც არგუმენტის, არც დასაბუთების და ფეხების ბაკუნით ამტკიცებს თავის ნათქვამს, რომელსაც ვერანაირი ფაქტით ვერ ამყარებს.

- ხშირად გვინახავს, როცა რომელიმე მოკამათე მხარე ყურმოკრულ ამბავზე დაყრდნობით, მხოლოდ ჭორის დონეზე მოსმენილი საბუთით ცდილობს ,,ჭკუა ასწავლოს“ ისეთ ადამიანს, ვინც კონკრეტულ საკითხში აბსოლუტურად კომპეტენტურია. მსგავსი მაგალითები მრავლად გვქონდა კოვიდ-პანდემიის პერიოდში. როგორ ფიქრობთ, რატომ არ ეუხერხულება საშუალო დონის მსახიობს ან თუნდაც კარგ მომღერალს, თითი უქნიოს და ბრალდებები წაუყენოს მეცნიერს იმ დარგში, რომელსაც ის 50 წელზე მეტია ემსახურება?

- ის, რომ საკუთარ კომპეტენციას ვერ საზღვრავ და სხვის კომპეტენციაში იჭრები, არის ფსიქოლოგიურად და პიროვნულად ვერ გაზრდილი ადამიანის თვისება.

სწორედ ამაზე მიუითითებდა ექიმებზე თავდასხმის ის მაგალითები, რაც გვქონდა. ამაზე მიგვანიშნებდა ის განსაკუთრებული შემთხვევაც, როცა ერთ-ერთ სატელევიზიო შოუში თენგიზ ცერცვაძეზე მიიტანეს იერიში. ეს იყო ბავშვობიდან სცენაზე მყოფი, პოპულარობით გათამამაბული, ინფანტილური პატარა ადამიანების ქცევა, რომელთაც ვერ წარმოუდგენიათ, რომ მათი აზრი არ იყოს კომპეტენტური.

როგორც მომღერალი, შეიძლება იყო პოფესიონალი და სხვას ჯობდე, მაგრამ როცა იმ სფეროში, რაშიც ოპონენტს ედავები, არანაირი ცოდნა არ გაქვს, პირიქით, მეცნიერულ საქმიანობაში მას აქვს შენი ასაკის სტაჟი და ვერანაირ უხერხულობას ვერ გრძნობ, ეს დიდი სირცხვილია.

სწორედ ეს გადაცემა იყო დაუნინგ-კრუგერის ეფექტის თვალსაჩინო მაგალითი, საიდანაც შეგვიძლია დავასკვნათ, რომ კონკრეტული თემის შესახებ რაც უფრო ნაკლები იცის ადამიანმა, მით მეტადაა საკუთარი მოსაზრების სისწორეში დარწმუნებული და არ შეუძლია სხვისი კომპეტენტურობა შეაფასოს. იმისათვის, რომ რომელიმე სფეროში საკუთარი ცოდნის დონე განსაზღვრო, ამ მიმართულების შესახებ გარკვეულ ინფორმაციას ხომ უნდა ფლობდე და ქუჩაში ყურმოკრული ან ტრანსპორტში გაგონილი ინფორმაციით ხომ არ უნდა ამყარებდე შენს მოსაზრებას?

მსგავსი ქცევა, უმეცრების გარდა, დაბალი თვითშეფასების გადაფარვის მცდელობითაც აიხსნება. ასეთი თავდაჯერებული ადამიანები შეიძლება ოდესღაც ვიღაცამ დაამცირა, მათი მნიშვნელოვნება, მათი კომპეტენცია გადაშალა და იქიდან მოყოლებული, მათთვის მთავარია, დაამტკიცონ, რომ ყოველთვის და ყველაფერში მართლები არიან; მთავარია ბოლო სიტყვა მათ თქვან და არ უყურებენ, ვინ ზის მათ წინაშე, ვინ არის მათი ოპონენტი.

სამწუხარო ის არის, რომ საზოგადოების დიდი ნაწილი კი არ გმობს, არაკომპეტენტური და თავხედი ადამიანების ასეთ ქმედებას, პირიქით, ახალისებს ამგვარ ქცევას და სწორედ ვიღაცის შეურაცხყოფაზე აქვს მოთხოვნა.

აქვე უნდა აღვნიშნო ერთი რამ. სხვა ქვეყნებში არ ვიცი ასე თუ ხდება, მაგრამ ჩვენს ქვეყანაში ამ კომპეტენციების აღრევას ის ფაქტიც იწვევს, რომ ხშირად, საშუალო დონის ან თუნდაც წარმატებული მსახიობი, მომღერალი თუ სპორტსმენი ძალიან მაღალ პოლიტიკურ თანამდებობაზე ინიშნება. გასაგებია, რომ ეს ადამიანები პარლამენტშიც არიან საჭირო, რადგან ვიღაცამ სპორტს უნდა მიხედოს, ვიღაცამ - ხელოვნებას და კულტურას, მაგრამ ვიდრე თანამდებობებზე მოხვდებიან, შესაბამისი პოლიტიკური განათლება უნდა მიიღონ, დებატების სკოლაც გაიარონ, რომ ოპონენტთან საუბარი ცივილურად შეძლონ. თუ ამის გაკეთება არ უნდათ ან უნარი არ შეწევთ, დარჩნენ თავიანთი კომპეტენციების სფეროში.

- როცა გადაცემის წამყვანები მსგავს შოუებს ,,დგამენ“ და მნიშვნელოვანი თემის განსახილველად ეთერში ერთმანეთის პირისპირ არათანაბარი ცოდნისა და კომპეტენციის ადამიანებს სვამენ, ამ ქმედებას მაყურებლის დაკვეთით და მაღალი რეიტინგით ამართლებენ. როგორ ფიქრობთ, მაყურებელს ვირუსული ინფექციის შესახებ ვისი აზრი უფრო უნდა აინტერესებდეს, მსოფლიოში ცნობილი მეცნიერ-ინფექციონისტის თუ მომღერლის ან მსახიობის?

- შინაარსისგან დაცლილი, მხოლოდ რეიტინგზე გათვლილი მსგავსი გადაცემები, უპირველესად თავად იმ შოუების კომპეტენციასაც აყენებს ეჭვქვეშ და გვაფიქრებინებს, რომ ავტორებს პრობლემაზე საუბარი და მისი არსის გარკვევა კი არა, სანახაობის მოწყობა უნდათ. დიახ, ისინი ასე დებენ რეიტინგს, როგორც ახლა მოდაშია თქმა და სამწუხაროდ ყველა ტელევიზიაში ასეთი საერთო ტენდენციაა. მაყურებლის ნაწილს შეიძლება აკმაყოფილებდეს მსგავსი უშინაარსო და სანახაობადქცეული შოუ, მაგრამ ვართ საზოგადეობი ნაწილი, ვისაც ამა თუ იმ საკითხზე პროფესიონალების აზრის მოსმენა გვაინტერესებს, თუმცა სპეციალისტის ნაცვლად უმეცარი ადამიანების თავხედობის მოსმენა გვიწევს.

დიახ, იმის გარდა, რომ წამყვანები თავიანთ შოუებში ერთმანეთის პირისპირ არათანაბარი კომპეტენციის ადამიანებს სვამენ, სამწუხარო კიდევ ისაა, რომ ეპიდემიასა და ვირუსზე სასაუბროდ მსახიობს მეტ დროს უთმობენ, ვიდრე ექიმს. ამასთან, ვთქვათ, იმ ექიმმა ვერ იყვირა ისე ხმამაღლა, ვერ აკადრა აუდიტორიას, ყოფილიყო ისეთივე კატეგორიული, როგორიც მისი ოპონენტი, მაშინ თავად ჟურნალისტი ხომ უნდა შეეცადოს, ვითარება დაალაგოს, ელემენტარული პატივისცემა გამოხატოს რესპონდენტის და მაყურებლის მიმართ? აგრესიულ და თავხედობაში გადასულ სტუმარს ეთერში მიკროფონი მაინც გამოურთოს ან იმდენი მოახერხოს, თანაბრად გაუნაწილოს სასაუბრო დრო და კომპეტენტურ პირსაც აცადოს აზრის გამოთქმა.

საუბედუროდ, თუ სადმე რამე ინტელექტუალური გადაცემა იყო, ყველგან დახურეს და ისეთი შოუებს აქვს რეიტინგი, სადაც ან ფიზიკურად ეხებიან ერთმანეთს ან მჩხიბავებსა და მკითხავებს ეკითხებიან აზრებს.

- განსაკუთრებით თვალშისაცემია შემთხვევები სოციალურ ქსელში, როცა ამა თუ იმ საკითხზე, უფრო მეტად პოლიტიკაზე კამათისას ერთი მხარის დასაბუთებული არგუმენტის საპასუხოდ მეორე მხარე აგრესიაზე გადადის. როცა მავანს თავისი აზრის განსამტკიცებლად ფაქტები ელევა, შეურაცხყოფით ცდილობს ოპონენტის მოგერიებას. ამ მოვლენას რა დავარქვათ?

- დიახ, საკმაოდ ხშირია ასეთი შემთხვევები, სოციალურ ქსელში ყოველდღიურად ვაწყდებით მსგავს აგრესიას. ფეისბუკის საკუთარ კედელზე ჩვენს აზრს რომ დავწერთ, ზოგი შემოვა და აგრესიულად გვიპასუხებს, ზოგი უცენზურობას არ მოერიდება, ზოგი ვიღაცისთვის შეურაცხმყოფელ კომენტარს დაწერს. არ ითვალისწინებენ, რომ გარკვეული ეტიკეტის დაცვა და პოსტის ავტორის, როგორც მასპინძლის აზრის პატივისცემაა საჭირო, რაც არ უნდა მიუღებელი იყოს მისი ნათქვამი; არ ფიქრობენ, რომ ან დამხვდურს უნდა მოვერიდოთ, ან - მომსვლელს და რაღაც წესები დავიცვათ.

ბევრი წინასწარ აფრთხილებს, ხოლმე, პუბლიკას, რომ აგრესიული კომენტარებით არავინ ,,შეუვარდეს.” ბოლო დროს ფეისბუკის საკუთარ სტატუსებზე მეც დავიწყე ასეთი შინაარსის მინაწერების გაკეთება, ეს ჩემი აზრია და ძალიან გთხოვთ, არ დამესიოთ-მეთქი. დასევაში ვგულისხმობ ზუსტად იმ შეუვალობას და კატეგორიულობას, რაც ზოგიერთს ახასიათებს. ეს არის აგრესიული ადამიანების მხრიდან არგუმენტების საპირწონედ წამოსული უზრდელობა. საწინააღმდეგო აზრის დასაბუთების ნაცვლად, ისინი შეურაცხყოფასა და უხეშობაზე გადმოდიან. ამასთან, იმ მომენტში, როცა ისინი ფეისბუკზე თავიანთ აზრს აგრესიულად გამოხატავენ, მხოლოდ ერთ ადამიანს არ გულისხმობენ; განზოგადებულად ყველას მიმართ აქვთ ეს გრძნობა, ვინც მათი წინააღმდეგია ან ვინც მათზე კომპეტენტური და განათლებულია.

- რა არის ამ ვითარებიდან გამოსავალი, როგორ დავძლიოთ ,,ყველაფრისმცოდნეობის“ სინდრომი და ვისწავლოთ საკუთარი შესაძლებლობების წორად შეფასება?

- გამოსავალი არის ამ ყველაფრის გაცნობიერება. გაცნობიერებიდან იწყება ჩიხური სიტუაციიდან გამოსვლა. ყველაფერი უნდა დავიწყოთ პრობლემის აღიარებით და უნდა ვთქვათ, რომ ჩიხში ვართ.

თუკი მეოცე საუკუნის დასასრულს მსოფლიოში იმის საჭიროება დადგა, რომ დაინინგ-კრუგერის კვლევა ჩატარებულიყო, რაშიც მათ ნობელის პრემიაც კი მიიღეს, ეს იმას ნიშნავს, რომ ,,ყოვლისმცოდნეობის სინდრომი“ მარტო ქართველებს არ გვაწუხებდა და ეს ყველგან აქტუალური პრობლემა იყო. კვლევის დაწყებაც იმაზე მიანიშნებს, რომ მსოფლიოში მოხდა პრობლემის გაცნობიერება, რომელსაც სახელი დაარქვეს, დასვეს დიაგნოზი და დაიწყეს

გამოსავლის ძებნა.

სამწუხაროდ ეს ვითარება ჩვენთან ჯერ პრობლემადაც არ არის აღიარებული.

P. S. ცნობილი ადამიანების გამონათქვამებს გადავხედე და აღმოვაჩინე, რომ პრობლემა, რომელზეც ზემოთ ვისაუბრეთ, არც მარტო ჩვენი და არც მარტო ამ საუკუნის სენი ყოფილა. თუმცა, ამ ფაქტმა ნუგეში ვერ მომგვარა.

უილიამ შექსპირი, ინგლისელი პოეტი და დრამატურგი (1564-1616 წწ.) - „სულელი ფიქრობს რომ ბრძენია, მაგრამ ბრძენმა კარგად იცის საკუთარ თავზე, რომ სულელია.“

ჩარლზ დარვინი, ბრიტანელი ბუნებისმეტყველი (1809-1882 წწ.) - „უმეცრება უფრო ხშირად წარმოშობს თავდაჯერებულობას, ვიდრე განათლებულობა.“

ბერტრან რასელი, ბრიტანელი ფილოსოფოსი (1872-1970 წწ) - „ჩვენი დროის ერთ ერთი ყველაზე მტკივნეული თემა არის ის, რომ ისინი, ვინც თავდაჯერებულობას გრძნობენ, სულელები არიან, ხოლო ისინი, ვისაც აქვთ წარმოსახვისა და გაგების უნარი, ეჭვითა და გაუბედაობით არიან სავსე.“